Εμβόλια: Ενημέρωση και επικοινωνία το “κλειδί” για την αντιμετώπιση της διστακτικότητας

Ο σκεπτικισμός και ο δισταγμός απέναντι στα εμβόλια δεν είναι καινούριο φαινόμενο, αλλά τόσο παλιό όσο και η ίδια η πρακτική του εμβολιασμού. Το 1796 ο Edward Jenner, ένας Άγγλος ιατρός, απέδειξε με μια παραλλαγή της ιατρικής πρακτικής του ενοφθαλμισμού, ότι άτομα που είχαν εκτεθεί στη δαμαλίτιδα, μια ηπιότερη μορφή ευλογιάς που πρόσβαλλε βοοειδή, δε νοσούσαν από την ευλογιά. Οι αντιδράσεις ήταν άμεσες και προήλθαν αρχικά από μερίδα της επιστημονικής κοινότητας και μετά από την κοινωνία.

Παρόλο που τα ποσοστά μόλυνσης άρχισαν να μειώνονται σημαντικά χάρη στη νέα αυτή μέθοδο, το πρώτο γενικευμένο ρεύμα αντιδράσεων διήρκεσε δεκαετίες και οξύνθηκε στο δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα όταν και εντάθηκε στις εκβιομηχανισμένες χώρες ο διάλογος για την υποχρεωτικότητα εμβολιασμού των νηπίων.

To 1874 ένας γονέας ονόματι Benjamin Scott έγραφε: «Η αλήθεια την οποία τώρα θα σας προσφέρω και δεν μπορούν να την αρνηθούν, ούτε τολμούν να το παραδεχτούν […] είναι ότι ο εμβολιασμός ούτε προστατεύει από την ευλογιά, ούτε αμβλύνει τη σοβαρότητά της, αλλά την οξύνει και εκθέτει τους ανθρώπους στο θάνατο, ενώ πολλαπλασιάζει εις τετραπλούν και διάφορες άλλες ασθένειες». Λίγα χρόνια μετά, το 1882, ο αρχιδιάκονος Thomas Colley κήρυττε στην τοπική του εκκλησία: «Η πρώτη απόπειρα γρατσουνιάς στο μπράτσο του παιδιού μου με το μολυσμένο νυστέρι θα είναι κήρυξη πολέμου, πριν προλάβουν να δηλητηριάσουν το αίμα του μικρού μου και να εισαγάγουν στο υγιές σώμα του βδελυρές ακαθαρσίες της ανθρώπινης ανηθικότητας, πυώδεις εκκρίσεις, ιούς και αρρώστιες βοοειδών». Το τελευταίο κρούσμα ευλογιάς εμφανίστηκε σχεδόν έναν αιώνα μετά και συγκεκριμένα το 1977, ενώ το 1980 ανακοινώθηκε επίσημα από τον ΠΟΥ η εκρίζωση της ασθένειας, η οποία μόνο από το 1900 και μετά στοίχισε πάνω από τριακόσια εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές.

Άλλη μία ασθένεια που έχει σχεδόν εξαλειφθεί χάρη στο αντίστοιχο εμβόλιο, είναι η πολιομυελίτιδα, η οποία επηρεάζει κυρίως τα παιδιά κάτω των πέντε ετών, ενώ μία στις διακόσιες μολύνσεις οδηγεί συνήθως σε μόνιμη παράλυση. Μεταξύ των ατόμων που παθαίνουν παράλυση, ένα 5-10% πεθαίνει όταν οι αναπνευστικοί μύες τους ακινητοποιούνται. Τα κρούσματα που οφείλονται στον ιό της πολιομυελίτιδας έχουν μειωθεί κατά πάνω από 99% από το 1988 όπου ήταν ενδημικός σε 125 χώρες, σε μόλις δύο χώρες τον Οκτώβριο του 2023. Ωστόσο όσο υπάρχουν ακόμα παιδιά με τον ιό, όλα τα παιδιά σε όλες τις χώρες κινδυνεύουν να προσβληθούν ιδίως όταν τα ποσοστά εμβολιαστικού δισταγμού αυξάνονται. Το 2004, η Heidi Larson, ανθρωπολόγος με ειδίκευση στα εμβόλια, βρίσκει τον εαυτό της να συζητά με μητέρες στη Νιγηρία που αρνούνται να εμβολιάσουν τα παιδιά τους ενάντια στην πολιομυελίτιδα, επειδή υπήρχαν φήμες πως οι δόσεις εμπεριείχαν τον ιό HIV και ουσίες κατά της γονιμότητας. Παράλληλα ήταν σκεπτικές απέναντι στις επίμονες προσπάθειες της κυβέρνησης να κάνουν το εμβόλιο, όταν τα χωριά τους δεν είχαν πόσιμο νερό που θα βοηθούσε στην αντιμετώπιση διαρροϊκών ασθενειών και οι κάτοικοι πέθαιναν της πείνας. Πέραν αυτού οι μνήμες από μια κλινική δοκιμή του 1996 για ένα φάρμακο μηνιγγίτιδας γνωστής φαρμακοβιομηχανίας που στοίχισε τη ζωή έντεκα παιδιών και οδήγησε δεκάδες άτομα στην αναπηρία, ήταν ακόμα νωπές.

Πιο πρόσφατα, σε έρευνα μεταξύ 3800 κατοίκων της Ισπανίας από τον Δεκέμβριο του 2020 δηλαδή ακριβώς πριν ξεκινήσει ο εμβολιασμός για την αντιμετώπιση της COVID-19, έως τον Ιανουάριο του 2022 εντοπίστηκαν σαφείς τάσεις αντιεμβολιασμού μεταξύ ατόμων που υποστηρίζανε την ακροδεξιά. Τον Δεκέμβριο του 2020 πάνω από τα μισά άτομα που υποστήριζαν την ακροδεξιά ήταν ενάντια στον εμβολιασμό. Ωστόσο, καθώς ξεκίνησε ο εμβολιασμός η διστακτικότητα μειωνόταν σε όλες τις ομάδες. Τον Σεπτέμβριο του 2021 όμως ο ηγέτης του ακροδεξιού κόμματος Vox, Santiago Abascal, δήλωνε στην πιο διάσημη ακροδεξιά ραδιοφωνική εκπομπή πως ο εμβολιασμός ήταν κάτι προσωπικό και δεν θα μιλούσε ανοιχτά υπέρ ή κατά του εμβολιασμού. Ακριβώς τον επόμενο μήνα παρατηρείται πάλι αύξηση διστακτικότητας και αντιεμβολιαστικών απόψεων μεταξύ των ατόμων που υποστήριζαν την ακροδεξιά.

Κατά την ίδια περίοδο στην Ελλάδα, το ποσοστό όσων εναντιώνονταν στον εμβολιασμό ή αμφισβητούσαν την αναγκαιότητά του αυξανόταν σημαντικά, ιδίως κατά την πρώτη φάση των εμβολιασμών. Σύμφωνα με την επίσημη κυβερνητική ιστοσελίδα ενημέρωσης για την πορεία των εμβολιασμών, από τις 28 Δεκεμβρίου 2020 μέχρι και τις 25 Ιουλίου 2022 είχαν χορηγηθεί συνολικά 21.224.260 δόσεις εμβολίων, ενώ μόλις το 58,3% του πληθυσμού είχε εμβολιαστεί και με τις τρεις δόσεις του εμβολίου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει έρευνα του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ τον Οκτώβριο του 2021, για το κοινωνικό προφίλ των ατόμων που αρνούνταν τον εμβολιασμό. Μια από τις διαπιστώσεις ήταν πως «με εξαίρεση των θρησκευτικών πεποιθήσεων, δηλαδή μιας δογματικής άρνησης, που όμως φαίνεται να διαδραματίζουν περιθωριακό ρόλο εν προκειμένω, τα υπόλοιπα επιχειρήματα φανερώνουν αδύναμη, ατελή και –για μια σημαντική μερίδα του πληθυσμού– αντίθετου αποτελέσματος στρατηγική επικοινωνίας και πειθούς για τον εμβολιασμό».

Έκτοτε παρατηρούμε και μία αντίστροφα αυτοτροφοδοτούμενη κίνηση όπου η αντιεμβολιαστική τάση βγαίνει από το περιθώριο και αποκτά κοινωνικοπολιτική μορφή με θεολογικό υπόβαθρο, μέσα από την οποία ενισχύεται η αντίδραση σε μια κοινή πρακτική δημόσιας υγείας η οποία μόνο στην Ευρωπαϊκή Περιφέρεια του ΠΟΥ μείωσε τη θνησιμότητα κατά 57%, σώζοντας περίπου 1,4 εκατομμύριο ζωές. Αυτό που είναι εξαιρετικά ανησυχητικό ωστόσο είναι πως σύμφωνα με την πρόσφατη έκθεση της ΕΕ για την εμπιστοσύνη στα εμβόλια, ενώ στη πλειονότητα των κρατών μελών πάνω από το 90% του υγειονομικού προσωπικού θεωρεί σημαντικά τα εμβόλια, στην Ελλάδα υπάρχει τάση μείωσης με το ποσοστό να πέφτει από το 98,6% το 2020 στο 87,2% το 2022.

Οι αιτίες

Είναι έκδηλο πως η διστακτικότητα και ο σκεπτικισμός απέναντι στα εμβόλια είναι ένα αρκετά περίπλοκο κοινωνικό φαινόμενο με πολλές αιτιολογίες που δεν αντιμετωπίζεται με μια κοινή συνταγή και σίγουρα όχι με τιμωρία και απομόνωση. Τα στοιχεία δείχνουν πως αυτές οι πρακτικές έχουν συνήθως αντίθετο αποτέλεσμα, ιδίως όταν η διστακτικότητα δημιουργείται στη βάση μιας αντισυστημικότητας, η οποία ενισχύεται περαιτέρω καθώς επιβεβαιώνεται η αίσθηση κοινωνικής απομόνωσης. Τα πρώιμα αποτελέσματα εμφανίστηκαν με τη μεγαλύτερη παρατεταμένη μείωση των παιδικών εμβολιασμών τα τελευταία περίπου 30 χρόνια όπως αυτοί καταγράφοντα σε επίσημα στοιχεία που δημοσιεύθηκαν το 2022 από τον ΠΟΥ και τη UNICEF. Αντίθετα, η διστακτικότητα φαίνεται να υποχωρεί όταν υπάρχει ισότιμη πρόσβαση σε ποιοτικές υπηρεσίες με εμφανή αποτελέσματα.

Με τις πολιτικές αντιμετώπισης της πρόσφατης πανδημίας έγινε σαφές ότι η προσέγγιση επιβολής και ελέγχου μπορεί να λειτουργεί σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, αλλά δεν μπορεί να οικοδομήσει σχέση εμπιστοσύνης σε βάθος χρόνου, ιδίως όταν αυτή απαιτείται για την κατανόηση πολύπλοκων καταστάσεων. Μία από τις βασικές αρχές αντιμετώπισης αυτού του κινδύνου είναι η δομημένη επικοινωνία και πληροφόρηση – όχι μόνο η αληθής, αλλά και αυτή που ανταποκρίνεται στις συγκεκριμένες ανάγκες του ακροατηρίου και αντιμετωπίζουν στρατηγικά τη διαταραχή πληροφόρησης (information disorder). Ο περισσότερος κόσμος χρησιμοποιεί τον όρο παραπληροφόρηση (disinformation) ωστόσο αυτή αφορά μόνο τη συνειδητά ψευδή πληροφόρηση. Οι άλλες δύο μορφές είναι η κατά λάθος ή ασυνείδητη μετάδοση ψευδούς πληροφόρησης (misinformation) και η αληθής πληροφόρηση με επιβλαβή σκοπό (mal-information).

Ωστόσο, υπάρχει και η διαταραχή πληροφόρησης που δεν ανήκει σε καμία από τις παραπάνω μορφές. Μπορεί μια επιστημονικά ορθή πληροφόρηση με ωφέλιμο σκοπό, να γίνεται με τόσο λάθος τρόπο που τελικά να κάνει περισσότερο κακό παρά καλό. Πολλές φορές η λάθος για οποιοδήποτε λόγο πληροφόρηση από τις αρχές, μπορεί να προκαλέσει πολλαπλά ρήγματα εμπιστοσύνης με βραχυπρόθεσμο αλλά μακροπρόθεσμο αντίκτυπο στην αποτελεσματικότητα των πολιτικών δημόσιας υγείας. Η καθηγήτρια Seema Yasmin αναφέρει συγκεκριμένα το παράδειγμα όπου το 1999, η Υπηρεσία Δημόσιας Υγείας των ΗΠΑ και η Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής ζήτησαν από τους κατασκευαστές να αφαιρέσουν από τα εμβόλια ένα αντιβακτηριδιακό συντηρητικό που περιέχει υδράργυρο προκειμένου να γίνουν πιο ασφαλή. Η ανακοίνωση ωστόσο ήταν γραμμένη με τέτοιο τρόπο που αρκετός κόσμος, ιδίως οι αντιεμβολιαστές, θεώρησαν πως η αφαίρεση της ουσίας από τα εμβόλια αποτελούσε απόδειξη ότι μέχρι τότε τα εμβόλια ήταν επικίνδυνα για τα παιδιά. Αντίστοιχο παράδειγμα πάλι στη χώρα μας, όπου η αρίθμηση των δόσεων του εμβολίου για την COVID-19 στη χώρα μας υπονοεί την αντιμετώπιση μιας παρελθοντικής κατάστασης, ενώ το εμβόλιο θα πρέπει ενταχθεί πλέον στα ετήσια προγράμματα πρόληψης. Η επικοινωνιακή αυτή επιλογή φαίνεται ότι εντοπίστηκε και αναμένεται να αλλάξει.

Η σημασία της σωστά δομημένης επικοινωνίας

Ένα από τα βασικότερα εργαλεία οικοδόμησης της εμπιστοσύνης και από τις βασικότερες παρεμβάσεις στη δημόσια υγεία, είτε σε πληθυσμιακό είτε σε ατομικό επίπεδο, είναι η βασισμένη σε δεδομένα και σωστά δομημένη επικοινωνία. Καθώς μπήκαμε πλέον στην εποχή του μεταπανδημικού ρεαλισμού, όπου συνειδητά ή όχι ζούμε με την αναμονή της επόμενης κρίσης δημόσιας υγείας, είτε λόγω κλιματικής κρίσης ή λόγω μικροβιακής αντοχής, οφείλουμε να αποδεχτούμε πως η έλλειψη εμπιστοσύνης στην επιστήμη είναι ένας σημαντικός παράγοντας κινδύνου. Η αντιστροφή αυτής της τάσης εντοπίζεται σε τρεις σημαντικές ενέργειες: α) τη συμμετοχή των κοινοτήτων στο διάλογο με σκοπό την καταγραφή των ανησυχιών, όσο παράδοξες και να είναι αυτές β) την υποστηριζόμενη από δεδομένα, διαφανή, στοχευμένη, προσαρμοσμένη ενημέρωση των κοινοτήτων και των ατόμων και γ) τη μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων οι οποίες οξύνουν και τα προβλήματα υγείας αλλά και την δυσπιστία απέναντι στο σύστημα υγείας και τις πολιτικές δημόσιας υγείας.

Ο αποκλεισμός από την ενημέρωση και η τιμωρία αντί του διαλόγου και της ενεργού πληροφόρησης είναι το χειρότερο δυνατό σενάριο στην περίπτωση της διστακτικότητας στα εμβόλια. Η επιστήμη και οι αρχές οφείλουν να ακούνε τις ανησυχίες του πληθυσμού, γιατί, παρά την παραδοξότητά τους, δεν παύουν να είναι πραγματικές και να επηρεάζουν την υγεία όλων. Η προσπάθεια διευκρίνισης και επεξήγησης μάλιστα και ενδυναμώνει την εμπιστοσύνη στην επιστήμη αλλά και βελτιώνει την αποτελεσματικότητα των πολιτικών υγείας. Γιατί αυτό που μένει εντέλει όταν κατακάθεται η σκόνη, είναι η δυσπιστία της κοινωνικής πλειοψηφίας απέναντι στην καθολικότητα της δημόσιας υγείας και αυτή η δυσπιστία θα οδηγήσει σε αναπόφευκτη επανεμφάνιση ξεχασμένων μεταδοτικών νοσημάτων και αναζωπύρωση άλλων, μεταδοτικών και μη.

*Θάνος Μυλωνέρος, MSc, MPH

* Το βιβλίο του Θάνου Μυλωνέρου «Δημόσια Υγεία: Πλαίσιο και Προσεγγίσεις» κυκλοφορεί στη σειρά «Βασικές Έννοιες» από τις εκδόσεις του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ