Νεράιδες, οι Τρεις Μάγοι ή ο Άγιος Βασίλης; Ποιος φέρνει τα δώρα στα παιδιά της Ισπανίας

Ένας καρβουνιάρης κατεβαίνει από τα ψηλά βουνά της Χώρας των Βάσκων. Νεράιδες βοηθούν τους κακομοίρηδες στη Βόρεια Ισπανία.

Από τα δάση της Γαλικίας βγαίνει ο Ψαχουλευτής και πιάνει τις κοιλίτσες των κοιμισμένων παιδιών να δει αν φάγανε καλά τη χρονιά που πέρασε. Οι παραδόσεις του τέλους του χρόνου στην Ισπανία είναι τόσο ποικιλόμορφες όσο και η γεωμορφολογία της χώρας.

Πολλές παραδόσεις έχουν παγανιστικές ρίζες με μερικές να μετρούν αιώνες κι άλλες να έχουν δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια. Αυτό που τις ενώνει είναι τα δώρα για τα παιδιά που κάποιος πρέπει να τα φέρει αυτές τις μέρες. Ποιες είναι οι πιο γνωστές φιγούρες των γιορτών της Ισπανίας;

Ο Ψαχουλευτής

Γαλικία. Φέρνει τα δώρα ανάλογα την περιοχή στις 24 ή στις 31 Δεκεμβρίου. Απεικονίζεται με κόκκινα γένια, πίπα και μπερέ. Φοράει μπαλωμένο παντελόνι και κουβαλάει ένα μεγάλο σάκο με δώρα και τρόφιμα. Ένας καρβουνιάρης-γίγαντας ντυμένος φτωχικά κατεβαίνει από τα βουνά της Γαλικίας, στη βορειοδυτική άκρη της Ισπανίας, όταν τα παιδιά κοιμούνται.

Ψαχουλεύει την κοιλίτσα τους να δει αν τρώγανε το φαγητό τους τη χρονιά που πέρασε. Αν ναι, τους χαρίζει κάστανα ή δώρα, κι αν όχι, τους δίνει κάρβουνο. Υπάρχουν πολλοί θρύλοι γύρω από αυτή τη μορφή, κυρίως από την περιοχή του Λούγο. O Ψαχουλευτής (στα Γαλικιανά Απαλπαδόρ) είναι ένας από τους πολλούς μυθικούς γίγαντες στα δάση της Ισπανίας.

Ο Ψαχουλευτής έχει αναβιώσει τα τελευταία χρόνια και ως έθιμο και στην πόλη της Έθιχα της Σεβίλλης στην Ανδαλουσία. Στη νοτιοισπανική αυτή πόλη ο Ψαχουλευτής με το ισπανικό όνομα Τιενταπάνθας είναι βοηθός των Τριών Μάγων και τους ειδοποιεί σε ποια παιδιά να φέρουν δώρα, αφού πιάσει κι αυτός την κοιλίτσα τους να δει αν έτρωγαν το φαγητό τους όλο το χρόνο.

Ο Ψαράς των Χελιών

Αστουρίες. Φέρνει τα δώρα τα ξημερώματα της 25 Δεκέμβρη. Απεικονίζεται με νιτσεράδα κίτρινη, γαλότσες, απόχη και κρατώντας μια λάμπα θυέλλης να φέγγει το δρόμο του. Λίγο ανατολικότερα της Γαλικίας στη Βόρεια Ισπανία, βρίσκονται οι Αστουρίες.

Ο Ψαράς των Χελιών, ο Ανγκουλέρου, ψαρεύει όλο το χρόνο στη μακρινή Θάλασσα των Σαργασσών, στη μέση του πουθενά στον Ατλαντικό Ωκεανό και επιστρέφει τα Χριστούγεννα στο Πριγκιπάτο των Αστουριών. Χρονιάρες μέρες φτάνει κατάκοπος με το καϊκι του στο λιμανάκι του Σαν Χουάν ντε λα Αρένα ή σκέτο Λ’ Αρένα στα Αστουριανά.

Ο ‘Αγιος Ιωάννης της Αμμουδιάς, ένα γραφικό ψαροχώρι στις εκβολές του ποταμού Ναλόν, του Νείλου της Ισπανίας που περιγράφει ήδη ο Πτολεμαίος στην αρχαιότητα είναι το μέρος που κάθε χρόνο ο Ανγκουλέρου βρίσκει το Χριστόξυλο, που του χαρίζει μαγική δύναμη για λίγες μέρες. Με τα λεφτά που βγάζει από τα χέλια που μοσχοπουλάει στο λιμάνι, αγοράζει γλυκά και δώρα και τα μοιράζει στα παιδιά που τον περιμένουν κάθε χρόνο.

Το έθιμο δημιουργήθηκε το 2008 από τον Πολιτιστικό Σύλλογο του χωριού ως τοπική αντίδραση στον ξενόφερτο Παπά Νοέλ, τον Πατέρα των Χριστουγέννων, κι εξαπλώνεται πλέον και πέραν των συνόρων της Λ’ Αρένα. Η ιδέα του Ανγκουλέρου τιμάει τους ψαράδες του χωριού.

Oι Νεράιδες του Δάσους

Κανταβρία. Φέρνουν τα δώρα τα ξημερώματα της 6 Γενάρη (κάθε τέσσερα χρόνια). Απεικονίζονται με μακριές χρυσές πλεξούδες και γιρλάντες από αγριολούλουδα στα μαλλιά. Κρατούν μαγικό ραβδί από ξύλο φράξου. Οι Ανχάνας είναι οι Νεράιδες των δασών της Κανταβρίας, συνεχίζοντας τις παραδόσεις του Ισπανικού Βορρά από τα Δυτικά προς τα Ανατολικά.

Οι νεράιδες αυτές είναι μικροσκοπικές με μακριά ξανθά μαλλιά, κορώνα με μαγικά άνθη και τυλιγμένες σε μια φωτεινή λάμψη. Ζουν σε σπηλιές κοντά σε ποτάμια, προσέχουν όποιον χαθεί στο δάσος και τιμωρούν όποιον προσπαθεί να βλάψει αυτόν που χάθηκε. Οι νεραϊδούλες των δασών έχουν μαζί τους πάντα φιαλίδια με ιαματικό νέκταρ. Κατά την παλαιότερη παράδοση κυκλοφορούσαν μεταξύ Μάη και Οκτώβρη κι άφηναν χρυσά λουλούδια σε θάμνους και αγκάθια για να ευχαριστήσουν τους διαβάτες που διέσχιζαν το δάσος.

Κάθε τέσσερα χρόνια πια, μια νεράιδα ή παραπάνω από μία, ανάλογα την εκδοχή της ιστορίας επισκέπτεται τα χωριά στην ενδοχώρα της Κανταβρίας για να μοιράσει δώρα στα φτωχά παιδιά τη νύχτα της Παραμονής των Τριών Μάγων (Παραμονή Χριστουγέννων κατά το Παλαιό Ημερολόγιο, δηλαδή 6 Γενάρη).

O Ξυλοκόπος

Κανταβρία. Φέρνει τα δώρα 6 Γενάρη. Απεικονίζεται με μούσι και μπερέ. Μαζί του έχει ένα γαϊδούρι φορτωμένο με ξύλινα δώρα. Ο ξυλοκόπος Εστέρου είναι μεγαλόσωμος, δυνατός, με άσπρο μούσι, μπερέ, πίπα, μπαστούνι και τσεκούρι. Τις ημέρες των γιορτών κατεβαίνει από τα δάση στα χιονισμένα όρη της Κομίγιας και καταπιάνεται να φτιάξει και να μοιράσει με το πιστό του γαϊδουράκι τα δώρα στα παιδιά.

Η φιγούρα αυτή πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές του 2000. Τοπικοί πολιτιστικοί σύλλογοι διέδωσαν και τεκμηρίωσαν την ύπαρξη του Ξυλοκόπου. Ο Εστέρου μοιάζει με άλλους χριστουγεννιάτικους γίγαντες του δάσους της μυθολογίας της Βόρειας Ισπανίας. Δεν είναι ξεκάθαρο, αν ο Ξυλοκόπος Εστέρου όμως υπήρχε ήδη παλαιότερα, όπως η παράδοση των Ανχάνας, των Νεράιδων του Δάσους της Κανταβρίας, ή αν είναι πρόσφατη επινόηση, ως αντίδραση της τοπικής κοινωνίας απέναντι στην εισαγωγή ξενόφερτων εθίμων.

O Καρβουνιάρης

Χώρα των Βάσκων και Ναβάρρα. Φέρνει τα δώρα 25 Δεκέμβρη. Απεικονίζεται με πίπα και μπερέ και με μαύρους λεκέδες από τα κάρβουνα που έχει στο σάκο του. Ο Καρβουνιάρης Ολεντσέρο είναι μεγάλος σε ηλικία, με παραμελημένη εμφάνιση, κουρελής, αλλά καλόκαρδος και καλοφαγάς. Η παράδοση τον βρίσκει στην παγανιστική μυθολογία σαν γίγαντα που ζει στο δάσος και συμβολίζει το τέλος του χρόνου (όπως γιορτάζεται στο χειμερινό ηλιοστάσιο).

Το όνομά του ίσως προέρχεται από τα Βασκικά όνεν (καλό) και τσάρο (εποχή), μια αναφορά στην εποχή του χειμερινού ηλιοστασίου, της καλής εποχής του χρόνου. Η χριστιανική παράδοση μετέτρεψε τον γίγαντα των δασών σε καρβουνιάρη που έρχεται τα ξημερώματα της 25ης Δεκέμβρη για να δώσει κάρβουνο στα κακά και δώρα στα καλά παιδιά.

Σε Άλαβα, Ναβάρρα, Λα Ριόχα και στη Λα Μπουρέβα της επαρχίας του Μπούργος εμφανίζεται ο Ολεντσέρο στις 24 Δεκέμβρη, γνωστός ως και ο άντρας με τα 366 μάτια, όσες και οι μέρες του χρόνου που πέρασε.

Το Χριστόξυλο

Καταλονία και Αραγονία. Φέρνει τα δώρα την Παραμονή ή ανήμερα των Χριστουγέννων. Απεικονίζεται τυλιγμένο σε κουβέρτα και με σκούφο για να μην κρυώνει και συνοδεύεται με ραβδιά για να το χτυπάνε. Το ταξίδι συνεχίζεται στο Βορρά της Ισπανίας από τη Δύση προς την Ανατολή και φτάνουμε στο βορειοανατολικό άκρο της χώρας.

Αυτό το κούτσουρο μπαίνει στα σπίτια 8 Δεκέμβρη τυλιγμένο σε κουβέρτα και με σκούφο. Του βάζουν φαγητό ως τη νύχτα της Παραμονής ή Ανήμερα των Χριστουγέννων που χέζει μικρά δώρα (τα μεγαλύτερα δώρα τα φέρνουν οι Τρεις Μάγοι). Δε φτάνει μόνο όμως που το ταϊζουν: τα παιδιά το χτυπάνε αλύπητα τραγουδώντας: Χέσε, κούτσουρο, φουντούκια και τουρόν (ένα χριστουγεννιάτικο γλυκό)! Μη χέζεις ρέγγες που είναι αλμυρές! Χέσε τουρόν που μας αρέσουν. Χέσε, κούτσουρο, χέσε! Αλλιώς θα σου δώσω μια μπαστουνιά να!

Αυτή η παράδοση είναι εξέλιξη του Χριστόξυλου που έμπαινε στα σπίτια για να καεί την πιο κρύα νύχτα του χειμώνα. Χάριζε ζεστασιά και φως και ήταν σύμβολο της θαλπωρής και της ίασης. Οι ρίζες αυτού του εθίμου πάνε χιλιετίες πίσω ως στις παγανιστικές τελετουργίες για την έναρξη του χειμώνα, που σε πολλά μέρη εξελίχθηκαν σε μεγάλες φωτιές για τον εορτασμό του τέλους του χρόνου.

H Χοιροσφάκτισσα

Λας Ούρδες, Εξτρεμαδούρα. Αρχές Δεκέμβρη. Απεικονίζεται με παλτό από δέρμα κατσίκας, σκούφο από γούνα αλεπούς ή λύκου και κολιέ από λουκάνικα. Αυτή η γυναίκα κατεβαίνει από τα όρη στην επαρχία των Λας Ούρδες τις πρώτες μέρες του Δεκέμβρη, για να σημάνει τα χοιροσφάγια. Ντύνεται περίτεχνα όχι μόνο με δερμάτινο παλτό από κατσίκα, γούνινο σκούφο από αλεπού ή λύκο αλλά και με πολλά άλλα κομμάτια γούνας διάφορων ζώων στη ζώνη της και κολλιέ από ρόκες καλαμποκιού και λουκάνικα. Κρατάει συνήθως μια φούσκα χοίρου και ρόπαλο.

Κατεβαίνοντας από τα ψηλά βουνά κρατάει μαζί της την Άδεια, μια περγαμηνή που αναγράφει την έναρξη των χοιροσφάγιων. Φέρνει όμως και σύκα, καρύδια, κάστανα και άλλα αποξηραμένα φρούτα για τα παιδιά που την υποδέχονται στο έμπα του χωριού. Η Χοιροσφάκτισσα φέρνει και το ξηρό ψύχος, απαραίτητο για τη διατήρηση των σφάγιων.

Η Χοιροσφάκτισσα, η Τσιτσαρόνα στα Ισπανικά, κατεβαίνει τα βουνά τραγουδώντας και χορεύοντας με βρώμικα χέρια από τα χοιροσφάγια και τη συλλογή των καρπών. Το όνομά της θυμίζει τα τσιτσαρόνες, τα υπολείμματα του χοιρινού λίπους και της γλυκιάς πίτας που φτιάχνεται με αυτά.

Οι Τρεις Μάγοι με τα Δώρα

Σε όλη την Ισπανία φέρνουν τα δώρα την Παραμονή της 6 Γενάρη. Απεικονίζονται καβάλα σε καμήλα, άλογο ή ελέφαντα ακολουθώντας το άστρο της Βηθλεέμ. Οι κύριοι πρωταγωνιστές των παρελάσεων σε όλη την Ισπανία μεταδίδονται σε ζωντανή μετάδοση στην τηλεόραση. Τα παιδιά περιμένουν με αγωνία όλες τις διακοπές να δουν τον αγαπημένο τους Μάγο στην παρέλαση και τα δώρα του.

Κατά τη χριστιανική παράδοση, οι Μελχιόρ, Κασπάρ και Βαλτάσαρ (ονόματα που εμφανίστηκαν γύρω στο 500 μ.Χ.) έρχονται από την Ανατολή για να φέρουν στο νεογέννητο Ιησού χρυσό, λιβάνι και σμύρνα. Όπως κι ο Άγιος Νικόλαος σε διάφορες χώρες έτσι και οι Τρεις Μάγοι επισημοποιήθηκαν το 19ο αιώνα ως οι κουβαλητές των δώρων για τα παιδιά. Η πρώτη παρέλαση που οργανώθηκε σύμφωνα με τα αρχεία για τους Τρεις Μάγους ήταν από το Δήμο του Aλκόι στη Βαλένθια το 1886. Και φέτος αναμένεται η μεγάλη παρέλαση με άρματα, άλογα και μαγεία τη νύχτα της 5ης Γενάρη σε όλη τη χώρα.

Ο Πατέρας των Χριστουγέννων

Σε όλη την Ισπανία φέρνει τα δώρα τα ξημερώματα των Χριστουγέννων. Απεικονίζεται με τον τάρανδο Ρούντολφ και το μαγικό του σάκο γεμάτο δώρα. Ο Πατέρας των Χριστουγέννων, Παπά Νοέλ ή Σάντα Κλάους ζει κοντά στο Βόρειο Πόλο μαζί με ντουζίνες ξωτικών που τον βοηθούν όλο το χρόνο να φτιάξει τα παιχνίδια και δώρα που του ζητάνε τα παιδιά δι’ αλληλογραφίας.

Για να μεταφέρει τα δώρα στα καλά παιδιά ο Παπά Νοέλ τα βάζει σε ένα μαγικό σάκο και τα μοιράζει με το έλκυθρό του που το σέρνουν τάρανδοι με αρχηγό το Ρούντολφ που φέγγει το δρόμο με την κόκκινη μύτη του. Μοιράζει τα δώρα μόνο νύχτα για να μην τον δουν τα παιδιά.

Η φιγούρα αυτή βασίζεται σε διάφορες λαϊκές παραδόσεις, με πιο σημαντική αυτή του Άγιου Νικολάου, επισκόπου του 6ου αιώνα στα Μύρα της Μικράς Ασίας που μοίρασε όλη του την περιουσία για να βοηθήσει φτωχές οικογένειες παραμένοντας ανώνυμος.

Στις αγγλοσαξονικές χώρες ο Παπά Νοέλ γίνεται το σύμβολο των Χριστουγέννων τη δεκαετία του ‘30 του περασμένου αιώνα με την κόκκινη και άσπρη φορεσιά του να φιγουράρει στη διαφήμιση της κόκα-κόλα και γίνεται έτσι γνωστός σε όλον τον κόσμο. Στην Ισπανία φέρνει λίγα δώρα παρά τη διαφήμιση, τα περισσότερα τα φέρνουν οι Τρεις Μάγοι δυο εβδομάδες αργότερα.

Το άρθρο βασίζεται στο άρθρο της El Pais, 04.01.2023. Μετάφραση / προσαρμογή από τα Ισπανικά Ελένη Ανδριανοπούλου